ถอดเทปพระธรรมเทศนา

• 
• 

รายละเอียด

เผยแพร่เมื่อ วันอังคาร, 18 ธันวาคม 2555 12:45

เขียนโดย Astro Neemo

เทป141

สชาติปัญญา

*

สมเด็จพระญาณสังวร

สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก

วัดบวรนิเวศวิหาร

*

 

สุตามยปัญญา ๓

จินตามยปัญญา ภาวนามยปัญญา ๓

การถึงสรณะ ๔

การศึกษาในพุทธศาสนา ๕

ศีลในเบื้องต้น ๖

สมาธิในเบื้องต้น ๗

ปัญญาในเบื้องต้น ๘

คัดจากเทปธรรมอบรมจิต ข้อความสมบูรณ์

ม้วนที่ ๑๘๑/๒ ครึ่งหลัง ต่อ ๑๘๒/๑ ( File Tape 141 )

อณิศร โพธิทองคำ

บรรณาธิการ

๑

สชาติปัญญา

*

สมเด็จพระญาณสังวร

สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก

วัดบวรนิเวศวิหาร

*

 

บัดนี้ จักแสดงธรรมะเป็นเครื่องอบรมในการปฏิบัติอบรมจิต

ในเบื้องต้นก็ขอให้ทุกๆท่านตั้งใจนอบน้อมนมัสการ

พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

ตั้งใจถึงพระองค์พร้อมทั้งพระธรรมและพระสงฆ์เป็นสรณะ

ตั้งใจสำรวมกายวาจาใจให้เป็นศีล ทำสมาธิในการฟัง

เพื่อให้ได้ปัญญาในธรรม

 

ปัญญานั้นคือความรู้ทั่วถึงตามสัจจะคือความจริง ตามเหตุตามผล

ทุกคนผู้เกิดมาย่อมมีปัญญาที่เป็น สชาติปัญญา

คือปัญญาที่เกิดมาพร้อมกับชาติคือความเกิดอยู่ด้วยกันทุกคน

ดังที่ในปัจจุบันเรียกว่ามีมันสมอง และมันสมองของมนุษย์นั้นย่อมดีเป็นพิเศษ

ยิ่งกว่ามันสมองของสัตว์เดรัจฉานทั้งหลาย ทางพระพุทธศาสนานั้นเรียกว่า สชาติปัญญา

ปัญญาที่ได้มาพร้อมกับชาติคือความเกิด

 

เพราะฉะนั้น มนุษย์เรานี้จึงสามารถพัฒนาความรู้ที่เป็นตัวปัญญา

เป็นวิชชาต่างๆ ยิ่งๆขึ้นได้เป็นอันมาก อันรวมเรียกว่าปัญญาเหมือนกัน

และก็สามารถใช้ปัญญานี้พัฒนาทุกๆอย่างให้เจริญมากยิ่งขึ้น

เป็นความเจริญทั้งทางด้านความรู้ และทั้งในด้านวัตถุทั้งหลายที่สร้างขึ้นมาดังที่ปรากฏ

และการพัฒนาดังที่กล่าวมานี้ก็ต้องอาศัยการศึกษานั้นเอง

๒

สุตามยปัญญา

 

การศึกษานั้นก็ใช้ สุตะ คือการสดับฟัง การอ่าน หรือจะกล่าวโดยสรุป

ก็คือการใช้ตาหูจมูกลิ้นและกายของตนนี้เอง เป็นเครื่องมือในการศึกษา

ให้เจริญปัญญายิ่งขึ้น เราทุกคนย่อมมีตาหูจมูกลิ้นและกาย อยู่ด้วยกันทุกๆคนแล้ว

อันเป็นอายตนะภายใน คือที่ต่อภายใน ๕ ข้อข้างต้น

ในบรรดาทั้ง ๕ ข้อนี้ ( เริ่ม ๑๘๒/๑ ) แต่เก่าก่อนมาที่จะมีตัวอักษรหรือหนังสือ

ก็ใช้ทางหู คือสดับฟังคำสั่งสอน คำบรรยายต่างๆ เป็นส่วนใหญ่

เพราะฉะนั้น จึงได้ยกเอาหูขึ้นเป็นที่หนึ่ง อันเป็นทางให้เกิดปัญญา

อันเรียกว่า สุตามยปัญญา ปัญญาที่เกิดจากการสดับตรับฟัง

แต่ต่อมาเมื่อมีตัวอักษรมีหนังสือ ก็ใช้หนังสือสำหรับอ่านด้วยตาแทนหูอีกส่วนหนึ่ง

จึงใช้ตาอ่านหนังสือเป็นการศึกษาให้เกิดปัญญา

 

จินตามยปัญญา ภาวนามยปัญญา

 

และใช้มโนคือใจอันเป็นอายตนะภายในข้อที่ ๖ สำหรับตรึกนึกคิดพิจารณาให้เกิดความรู้

อันเรียกว่า จินตามยปัญญา ปัญญาที่เกิดจากการคิดนึกพิจารณา

และนอกจากนี้ก็ศึกษาด้วยการปฏิบัติทดสอบประกอบกระทำทางทวารทั้ง ๓

คือ ทางกาย ทางวาจา ทางใจ เป็นทางให้เกิดความรู้ อันเรียกว่า ภาวนามยปัญญา

ปัญญาที่เกิดจากการประกอบกระทำให้มีขึ้นให้เป็นขึ้น

เพราะฉะนั้น การศึกษาเพื่อให้เกิดปัญญาจึงทำได้ด้วยการฟังหรือการอ่าน

หรือกล่าวโดยสรุปก็ด้วยตาหูจมูกลิ้นกาย และด้วยจินตาคือความคิดนึกพิจารณา

และด้วยภาวนาคือการอบรมทำให้มีขึ้นให้เป็นขึ้น

 

ฉะนั้น การศึกษานี้จึงเป็นข้อสำคัญ ทุกคนจะต้องศึกษาด้วยการฟัง ด้วยการอ่าน

ด้วยการคิดนึกพิจารณา และด้วยการปฏิบัติกระทำให้มีขึ้นให้เป็นขึ้น

๓

ผู้ที่นับถือพระพุทธศาสนาในฝ่ายคฤหัสถ์ ก็เป็นอุบาสกเป็นอุบาสิกา

หรือพุทธมามกะ พุมธมามิกา ในฝ่ายบรรพชิตก็เป็นภิกษุเป็นสามเณร

ก็ต้องประกอบด้วยการศึกษา ด้วยการฟังธรรม การอ่านธรรม ที่เป็นคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

ต้องศึกษาด้วยการคิดนึกพิจารณาให้มีความเข้าใจในธรรม หรือธรรมะที่ได้ฟังหรืออ่านนั้น

 

การถึงสรณะ

 

และต้องศึกษาด้วยการปฏิบัติ

ดังที่ได้ปฏิบัติเริ่มด้วยการรับสรณาคมณ์คือการถึงสรณะ

ได้แก่ถึงพระพุทธเจ้า ถึงพระธรรม ถึงพระสงฆ์เป็นสรณะว่า

พุทธัง สรณัง คัจฉามิ ข้าพเจ้าถึงพระพุทธเจ้าเป็นสรณะคือที่พึ่ง

ธัมมัง สรณัง คัจฉามิ ข้าพเจ้าถึงพระธรรมเป็นสรณะคือที่พึ่ง

สังฆัง สรณัง คัจฉามิ ข้าพเจ้าถึงพระสงฆ์เป็นสรณะคือที่พึ่ง

แม้วาระที่ ๒ ก็เช่นเดียวกัน แม้วาระที่ ๓ ก็เช่นเดียวกัน

ให้เป็นผู้มีสรณะขึ้นในตน ก็เรียกว่าเป็นภาวนา

คือปฏิบัติทำสรณะคือที่พึ่งทั้ง ๓ นี้ให้มีขึ้นในตน ให้เป็นสรณะคือที่พึ่งขึ้นในตน

ยิ่งขึ้นไปก็ปฏิบัติในศีล ในศีล ๕ ในศีล ๘ ในศีล ๑๐ สำหรับสามเณร

ในศีล ๒๒๗ และยิ่งขึ้นไปกว่าสำหรับภิกษุ ก็เป็นการภาวนา

คือการปฏิบัติทำให้มีขึ้นให้เป็นขึ้น คือให้เป็นศีลขึ้นในตน

 

และนอกจากนี้ก็ปฏิบัติทำสมาธิ

คือความตั้งใจหรือทำใจให้ตั้งมั่นในกรรมฐานที่เป็นฝ่ายสมถะกรรมฐาน

คือกรรมฐานเป็นอุบายสงบใจ ให้จิตใจเป็นสมาธิขึ้น ดั่งนี้ก็เป็นภาวนา

คือการทำสมาธิให้มีขึ้นให้เป็นขึ้น ให้จิตใจนี้เป็นสมาธิขึ้นมา ได้สมาธิขึ้นมา

และก็ศึกษาด้วยการปฏิบัติอบรมทางวิปัสสนากรรมฐาน ให้เกิดปัญญารู้แจ้งเห็นจริงขึ้น

ก็เป็นการภาวนา คือการทำให้มีขึ้นให้เป็นขึ้น คือให้เป็นปัญญา

๔

หรือให้จิตใจนี้เป็นปัญญาขึ้นมา ให้รู้แจ้งเห็นจริง ดั่งนี้ก็เป็นการศึกษาทั้งหมด

ก็การศึกษาดังกล่าวมานี้เองที่เรียกว่าสิกขา

 

การศึกษาในพุทธศาสนา

 

คำว่า สิกขา นั้นเป็นบาลี เป็นภาษาบาลี

ส่วนคำว่าศึกษานั้นเป็นภาษาสันสกฤตว่า ศิกฺษา มาใช้เป็นภาษาไทยว่า ศึกษา

เพราะฉะนั้น คำว่าสิกขาหรือศึกษาจึงเป็นคำเดียวกัน

ฉะนั้น เมื่อกล่าวโดยสรุปแล้ว การพัฒนาด้วยการศึกษาในพระพุทธศาสนานั้น

จึงจัดไว้ ๓ เรียกว่า ไตรสิกขา คือสีลสิกขาศึกษาศีล จิตสิกขาศึกษาจิตใจ

และปัญญาสิกขาศึกษาปัญญา

 

อันศีลจิตและปัญญานี้

ล้วนเป็นคุณสมบัติที่ทุกคนมีติดมาจากกำเนิดน้อยบ้างมากบ้าง

อันกล่าวได้ว่าเป็น สชาติศีล ศีลที่มีมาตั้งแต่ชาติคือความเกิด

สชาติจิต หรือ สชาติสมาธิ จิตใจหรือสมาธิที่ได้มาแต่ชาติคือความเกิด

และ สชาติปัญญา ดังที่ได้กล่าวมาแล้ว คือไม่ใช่แต่เฉพาะสชาติปัญญาเท่านั้น

แม้แต่ศีลก็เป็นสชาติศีล จิตหรือสมาธิก็เป็นสชาติจิตหรือสมาธิ

ทั้งหมดนี้แหละเป็นกุศลที่แปลว่ากิจของคนฉลาด หรือภาวะความเป็นของคนฉลาด

เพราะว่าผู้ที่เกิดมาเป็นมนุษย์ทุกคน ท่านแสดงว่าเกิดมาด้วยอำนาจของกุศล

กุศลนำให้เกิดมาเป็นมนุษย์ เพราะฉะนั้นจึงมีสชาติปัญญา

พร้อมทั้งสชาติศีล และสชาติจิตหรือสมาธิ ติดตัวมาเช่นเดียวกัน

 

นี่แหละคือตัวกุศลที่ติดมากับมนุษย์ทุกคน

ดังจะพึงเห็นได้ว่า ปรกติของทุกคนที่เกิดมานั้นก็คือปรกติกาย ปรกติวาจา ปรกติใจ

ดังจะพึงเห็นได้ว่าทุกคนที่เกิดมาก็ไม่ได้ฆ่าอะไรใคร ไม่ได้ลักทรัพย์ของใคร

๕

ไม่ได้ประพฤติในกามอะไร ไม่ได้พูดเท็จอะไร ไม่ได้ดื่มน้ำเมาอะไร

และก็ทำบาปอกุศลกรรมทั้งหลายเหล่านี้ไม่เป็นทั้งนั้น

นี้คือความปรกติที่เป็นตัวศีลที่มีอยู่

 

และแม้ว่าเมื่อเติบใหญ่ขึ้นแล้ว กิเลสที่เป็นอาสวะอนุสัยในจิตใจ

ซึ่งมีมาพร้อมกับเกิดเหมือนกัน เป็นต้นว่ากิเลสกองราคะโทสะโมหะ

ราคะความติดใจยินดี โทสะความโกรธแค้นขัดเคือง โมหะความหลง

หรือว่าโลภะโทสะโมหะ โลภโทสะหรือโกรธและหลง

หรือว่าตัณหาความดิ้นรนทะยานอยากต่างๆ เจริญขึ้นมากขึ้น

พร้อมกับความเจริญของชีวิตของร่างกาย จากเด็กเล็กเป็นเด็กใหญ่

จากเด็กใหญ่ก็เป็นหนุ่มเป็นสาว เป็นผู้ใหญ่ แก่ จนถึงตาย

เมื่อเติบโตขึ้นอาสวะอนุสัยซึ่งมีติดมากับจิตใจ ก็ก่อให้เกิดเป็นกิเลสตัณหาเหล่านี้ขึ้นมา

จึงบันดาลใจให้เกิดอกุศลเจตนา เจตนาเป็นอกุศลต่างๆ

จึงทำการฆ่าเขาบ้าง ลักของเขาบ้างเป็นต้น

 

ศีลในเบื้องต้น

 

แต่ว่าจะทำเช่นนั้นก็ในเวลาที่ลุอำนาจของกิเลสเท่านั้น

แต่เวลาปรกติที่ไม่ลุอำนาจของกิเลสก็ไม่ทำอะไร คือไม่ได้ฆ่าใคร ลักของใคร

เพราะฉะนั้น โดยปรกติของทุกคนแล้วจึงไม่ได้ทำบาปอะไร ไม่ได้ผิดศีลอะไร

แต่เวลาที่จิตใจวิกฤตด้วยอำนาจของกิเลสตัณหา จึงได้ประกอบกระทำ

บาปอกุศลกรรมผิดศีลต่างๆ

 

จึงกล่าวได้ว่าศีลนั้นนอกจากจะมีความหมายว่า

หมายถึงความปรกติกายวาจาใจแล้ว ยังมีความหมายว่าเป็นปรกติของคนอีกด้วย

แต่ว่าคนเรานั้นไม่ใช่มีจำเพาะอาสวะอนุสัย

๖

คือกิเลสที่นอนจมหมักหมมอยู่ในจิตสันดานเท่านั้น ยังมีส่วนดีอันเป็นบารมี

คือความดีที่เก็บเอาไว้อยู่ในจิตใจส่วนลึกด้วยเช่นเดียวกัน อันเป็นฝ่ายกุศลดังที่กล่าวมาแล้ว

กล่าวคือสชาติศีล สชาติจิตหรือสมาธิ สชาติปัญญา ก็เป็นส่วนบารมีคือส่วนดีที่มีอยู่

เพราะฉะนั้น จึงได้มีความสำนึกรู้ผิดชอบชั่วดี ด้วยอาศัยอาจารย์คนแรกของตน

คือพ่อแม่สั่งสอนอบรมมาในเบื้องต้น และเมื่อมาศึกษากับครูบาอาจารย์ต่อมา

จนถึงได้พบพระพุทธศาสนา ได้ฟังคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า จึ่งได้เพิ่มศีล เพิ่มสมาธิ

และเพิ่มปัญญาให้มากขึ้นโดยลำดับ เพราะมีพื้นดีอยู่แล้ว ก็รับดีได้สะดวก

 

สมาธิในเบื้องต้น

 

แม้จิตหรือสมาธิก็เช่นเดียวกัน คนเราก็รู้จักมีสมาธิมาตั้งแต่ต้นแล้ว

คือมีความตั้งใจนั้นเอง เด็กเล็กๆก็รู้จักตั้งใจฟังคำสอนอบรมของพ่อแม่เป็นต้น

ถ้าหากว่าไม่รู้จักตั้งใจฟังแล้ว จะได้ปัญญาเพิ่มพูนขึ้นมาไม่ได้

จะได้ปัญญาขึ้นมาก็ต้องมีความตั้งใจ ถ้าไม่ตั้งใจแล้วจะไม่ได้อะไรเลย

และเมื่อโตขึ้นก็ได้ที่ความตั้งใจฟังครูบาอาจารย์สั่งสอน

ถ้าหากว่าไม่มีความตั้งใจเลยแล้ว จะไม่รู้ จะไม่ได้ความรู้จากครูบาอาจารย์เลย

แม้เมื่อมาพบพระพุทธศาสนา ก็รู้จักตั้งใจฟังคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

รู้จักตั้งใจฟังคำสั่งสอนของครูบาอาจารย์

ถ้าหากว่าไม่รู้จักตั้งใจฟังแล้ว ก็จะไม่ได้ความรู้อะไรเลย

เพราะว่าปัญญาคือความรู้นี้ย่อมได้จากความตั้งใจฟังตั้งใจอ่านเป็นต้น

ดังเช่นที่กำลังฟังธรรมบรรยายอยู่นี้ ถ้าหากว่าไม่มีความตั้งใจฟัง

คือหลับเสียก็ดี ส่งใจไปในที่อื่นก็ดี หูก็จะดับฟังไม่ได้ยิน ไม่รู้เรื่องว่าพูดอะไร

ต่อเมื่อมีความตั้งใจฟัง หูจึงจะไม่ดับฟังได้ยิน และรู้เรื่องว่าพูดอะไร

เพราะฉะนั้น ความตั้งใจจึงเป็นสิ่งที่ขาดไม่ได้ ต้องมีจึงจะเกิดปัญญา

และทุกคนก็ได้ความตั้งใจมาตั้งแต่กำเนิดแล้ว คือรู้จักมีความตั้งใจ

เป็นแต่เพียงว่ายังตั้งใจไม่มั่นเท่านั้น

๗

ปัญญาในเบื้องต้น

 

และแม้ปัญญาเองก็ได้กล่าวแล้วว่ามีมาแต่กำเนิด

เพราะฉะนั้นจึงรับรู้ได้ รับรู้ความเป็นไปของโลกได้

ตั้งต้นแต่รับรู้ธรรมชาติธรรมดาของโลกทั่วๆไป เหมือนอย่างสัตว์โลกทั้งหลาย

และรู้จักยิ่งขึ้นไปกว่านั้น คือสามารถที่จะมีความตั้งใจ แล้วก็รับรู้ในศิลปวิทยาต่างๆ

ในสัจจะคือความจริงต่างๆ ยิ่งขึ้นไปโดยลำดับ

 

ต่างจากสัตว์เดรัจฉานทั้งหลายที่รับรู้ได้จำเพาะที่เป็นธรรมชาติธรรมดาทั่วไป

แต่ไม่รู้จักผิดชอบชั่วดีที่ยิ่งๆขึ้นไปอย่างมนุษย์ อาจจะรู้จักผิดชอบชั่วดีชั้นธรรมดาสามัญ

แต่ไม่ยิ่งๆขึ้นไปเหมือนอย่างมนุษย์ เข้าถึงสัจจะที่เป็นความจริงเหมือนมนุษย์ไม่ได้

และจะพัฒนาความรู้และการกระทำต่างๆด้วยปัญญาเหมือนอย่างมนุษย์ไม่ได้

มนุษย์เรามีพื้นปัญญามาดี และก็สามารถรับเพิ่มพูนปัญญาให้ทวีขึ้นไปได้

จนถึงที่สุดดั่งยอดมนุษย์คือพระพุทธเจ้า ก็ได้ทรงพัฒนาคือความรู้ให้ยิ่งๆขึ้นไป

ทั้งที่เป็นส่วนโลกิยะ และที่เป็นส่วนโลกุตระคือพ้นโลก

( เริ่ม ๑๘๒/๒ ) ด้วยมีพระปัญญาตรัสรู้พระธรรมอันสูงสุดเป็นพระพุทธเจ้า

 

เพราะฉะนั้น ศีลสมาธิปัญญาดังที่กล่าวมานี้ จึงเป็นธรรมชาติธรรมดาของบุคคลทุกคน

แต่ว่าพัฒนาให้มากยิ่งขึ้น พระพุทธเจ้าจึงทรงแสดงธรรมสั่งสอน

ธรรมะที่ทรงสั่งสอนนั้น จึงเป็นธรรมชาติธรรมดาของบุคคลนี้เอง ที่มีมูลฐานอยู่ในบุคคลนี้เอง

ตรัสสอนให้พัฒนาคุณสมบัติที่เป็นมูลฐานนี้ของตนเองทุกๆคนนี้ ให้เป็นศีล ให้เป็นสมาธิ

และให้เป็นปัญญาที่ยิ่งขึ้น จนถึงให้ได้ประสบประโยชน์ที่เป็นปัจจุบันบ้าง

ประสบประโยชน์ที่เป็นภายหน้าบ้าง ประสบประโยชน์ที่เป็นอย่างยิ่งยอดบ้าง

เป็นอันว่าเพื่อสุขประโยชน์ของทุกๆคนนี้เอง ตั้งแต่เบื้องต้นจนถึงที่สุด

เพราะฉะนั้น จึงได้ตรัสสอนให้ทุกคน ตั้งใจสมาทานศีล

ตั้งจิตวิรัติงดเว้นจากเวรภัยทั้งหลาย จากอกุศลกรรมบาปทุจริตทั้งหลาย

๘

ทางกาย ทางวาจา ทางใจ ดังศีลที่ทุกคนได้รับได้สมาทานได้ปฏิบัติกันอยู่นี้

และให้ปฏิบัติทำสมาธิ คือทำจิตใจนี้เองที่มีความตั้งอยู่แล้ว ให้ตั้งมั่นอย่างมาก

และเพียงพอที่จะนำไปเพ่งพินิจให้เกิดปัญญาที่ละเอียดสุขุม และลุ่มลึกยิ่งขึ้น

และให้พัฒนาปัญญาที่เป็นตัวความรู้ที่มีมาแต่กำเนิดนี้ให้เจริญยิ่งขึ้น

ให้รู้จักประโยชน์ปัจจุบัน ให้รู้จักประโยชน์ภายหน้า ให้รู้จักประโยชน์อย่างยอด

 

เพราะฉะนั้น การที่มาพัฒนาสิ่งที่เป็น สชาติ

ที่มีอยู่ได้มาตั้งแต่กำเนิดนี้ ให้เจริญยิ่งขึ้นนี้ จึงเป็นการศึกษานั้นเอง

อันได้แก่การฟังหรือการอ่าน หรือการใช้อายตนะภายนอก ๕ เบื้องต้น

อันยกขึ้นมาข้อหนึ่งเป็นหัวหน้า คือ สุตะ การสดับตรับฟัง

และ จินตา คือการคิดนึกพิจารณาให้มีความเข้าใจ

และ ภาวนา คือการปฏิบัติทำให้มีขึ้นให้เป็นขึ้น ให้เป็นศีลที่ยิ่งๆขึ้นไป

ให้เป็นจิตที่ยิ่งๆขึ้นไป หรือสมาธิยิ่งๆขึ้นไป ให้เป็นปัญญาที่ยิ่งๆขึ้นไป

ก็จะทำให้เป็นผู้รู้จักประโยชน์ปัจจุบัน รู้จักประโยชน์ภายหน้า รู้จักประโยชน์อย่างยอด

และสามารถบรรลุถึงประโยชน์ปัจจุบัน ประโยชน์ภายหน้า

และประโยชน์อย่างยิ่งยอดได้ไปโดยลำดับ

ต่อไปนี้ก็ขอให้ตั้งใจฟังสวดและตั้งใจทำความสงบสืบต่อไป

 

*

ปัญญาเห็นธรรม

ความเวียนเกิดเวียนตาย

*

สมเด็จพระญาณสังวร

สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก

วัดบวรนิเวศวิหาร

*

 

บารมี อุปบารมี ปรมัตถบารมี ๓

วิชชา ๓ ๔

ความเวียนว่ายตายเกิด ๕

คัดจากเทปธรรมอบรมจิต ข้อความสมบูรณ์

ม้วนที่ ๑๘๒/๒ ครึ่งหลัง ต่อ ๑๘๓/๑ ( File Tape 141 )

อณิศร โพธิทองคำ

บรรณาธิการ

๑

ปัญญาเห็นธรรม ความเวียนเกิดเวียนตาย

*

สมเด็จพระญาณสังวร

สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก

วัดบวรนิเวศวิหาร

*

 

บัดนี้ จักแสดงธรรมะเป็นเครื่องอบรมในการปฏิบัติอบรมจิต

ในเบื้องต้นก็ขอให้ทุกๆท่านตั้งใจนอบน้อมนมัสการ

พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

ตั้งใจถึงพระองค์พร้อมทั้งพระธรรมและพระสงฆ์เป็นสรณะ

ตั้งใจสำรวมกายวาจาใจให้เป็นศีล ทำสมาธิในการฟัง

เพื่อให้ได้ปัญญาในธรรม

 

การได้ปัญญาในธรรมนั้นก็เป็นการได้ปัญญาในธรรมตามพระพุทธเจ้า

เพราะพระพุทธเจ้าแสดงตามพุทธประวัติ พระองค์ทรงได้ปัญญาในธรรมด้วยพระองค์เอง

ดั่งที่เรียกว่าได้ตรัสรู้พระธรรม จึงได้ตรัสเป็นพระพุทธเจ้า ดังที่มีแสดงไว้ในพุทธประวัติว่า

ในราตรีที่พระโพธิสัตว์ คือพระสิทธัตถะราชกุมาร ซึ่งได้เสด็จออกทรงผนวช

และจะได้ตรัสเป็นพระพุทธเจ้านั้น ได้ทรงชนะมารพร้อมทั้งเสนามาร

ตั้งแต่ในเวลาก่อนพระอาทิตย์ตกหรืออัสดง

 

ดังที่เราทั้งหลายคงจะได้เคยเห็นภาพพระพุทธเจ้าผจญมาร

ที่เขียนเป็นภาพพระพุทธเจ้า ประทับอยู่บนที่ประทับตรงกลาง

และเป็นภาพมารบนช้าง ตรีเมฆละ พร้อมทั้งเสนามาร ยกเข้ามาผจญพระพุทธเจ้า

ด้วยศัตราวุธเป็นอันมากด้านหนึ่ง และเป็นภาพแม่ธรณีบิดมวยผมน้ำท่วมพระยามารและเสนา

ต้องจมน้ำพ่ายแพ้ไปอีกด้านหนึ่ง ซึ่งเป็นภาพแสดงพระพุทธเจ้าผจญมารเป็นรูปธรรม

๒

บารมี อุปบารมี ปรมัตถบารมี

 

พระอาจารย์ได้แสดงโดยเป็นธรรมาธิษฐาน คือยกธรรมะขึ้นเป็นที่ตั้ง

ว่าพระองค์ทรงผจญกิเลสมาร มารคือกิเลสในพระทัยของพระองค์เอง

ด้วยพระบารมีทั้ง ๑๐ ที่ทรงได้บำเพ็ญมาแล้ว คือ ทาน ศีล เนกขัมมะ ปัญญา วิริยะ

ขันติ สัจจะ อฐิษฐานะ เมตตา อุเบกขา พระองค์ได้ทรงบำเพ็ญพระบารมีเหล่านี้มา

เป็นพระบารมีธรรมดา เป็นพระอุปบารมี คือบารมีที่มากยิ่งขึ้นจนใกล้จะสมบูรณ์

และปรมัตถบารมี พระบารมีที่สมบูรณ์ ทรงเสี่ยงพระบารมีทั้ง ๑๐

ที่ทรงบำเพ็ญมาอย่างสมบูรณ์นี้สู้กับกิเลสมารในพระทัย

 

ส่วนที่แสดงเป็นแม่ธรณีบิดมวยผมนั้น ก็แสดงโดยปุคลาธิษฐาน

ยกบุคคลเป็นที่ตั้งเป็นรูปธรรมดังกล่าว แต่ก็มีนัยยะที่ท่านชี้แจงว่า

พระพุทธเจ้าเมื่อทรงเป็นพระโพธิสัตว์นั้น ได้ทรงบำเพ็ญพระบารมีทั้ง ๑๐ นี้มานานนักหนา

โดยเฉพาะข้อหนึ่งคือทานบารมีนั้น น้ำที่หลั่งลงจากพระเต้าทักษิโณทก ในขณะที่บริจาคทาน

อันแสดงถึงการให้ เช่น เมื่อทรงเป็นพระเวสสันดรได้ประทานช้างแก่พราหมณ์ที่มาขอ

ด้วยทรงหลั่งน้ำลงบนแผ่นดินแสดงว่าประทานให้ เพราะว่าช้างเป็นสัตว์ใหญ่โต

จะยกให้ด้วยมือไม่ได้ ก็ต้องเทน้ำให้ คือแสดงว่าให้ด้วยการเทน้ำลงบนแผ่นดิน

หรือแม้การให้ส่วนกุศลที่ไม่ใช่เป็นวัตถุ ก็มีธรรมเนียมเทน้ำลงเหมือนกัน

 

ดังที่เราทั้งหลายเมื่อบำเพ็ญกุศลแล้ว ก็กรวดน้ำแผ่ส่วนกุศลดังที่ปฏิบัติกันอยู่

น้ำที่พระโพธิสัตว์เทลงบนแผ่นดินในการให้ทานนั้นมากมาย

เพราะได้ทรงให้ทานมากับนับครั้งไม่ถ้วน ก็ตั้งเป็นข้อแสดงขึ้นว่า

น้ำเหล่านั้นเองที่ตกลงบนแผ่นดิน ก็เหมือนตกลงบนมวยผมของแม่ธรณี ซึ่งหมายถึงแผ่นดิน

เมื่อทรงเสี่ยงบารมี น้ำที่หลั่งลงบนแผ่นดิน เหมือนอย่างหลั่งลงบนมวยผมของแม่ธรณีนี้เอง

จึงไหลมาท่วมมาร พร้อมทั้งเสนาให้พ่ายแพ้ไป ก็พึงอาศัยพระบารมีที่ทรงบำเพ็ญมา

ตั้งอยู่ในพระทัย จึงทรงชนะกิเลสมารทั้งหมด ตั้งแต่ก่อนพระอาทิตย์ตกคืออัสดง

๓

วิชชา ๓

 

จึ่งได้ทรงปฏิบัติทางสมถะภาวนา

ทำพระทัยให้สงบ สงบจากกาม สงบจากอกุศลธรรมทั้งหลาย

ทรงได้ฌานความเพ่งคือสมาธิอย่างสูง ที่ ๑ ที่ ๒ ที่ ๓ ที่ ๔ ไปโดยลำดับ

แล้วทรงน้อมจิตที่เป็นสมาธิ จิตที่สงบ พิจารณาธรรม ก็ทรงเห็นธรรม

ด้วยปัญญาที่เรียกว่าญาณคือความหยั่งรู้ ในปฐมยามของราตรีนั้น

ทรงได้ปุพเพนิวาสานุสสติญาณที่ระลึกถึงขันธ์เป็นที่อยู่อาศัยในกาลก่อนได้

ที่เรียกว่าระลึกชาติได้ ถอยหลังไป ๑ ชาติ ๒ ชาติ ๓ ชาติ โดยลำดับ มากมาย

ได้ทรงระลึกชาติได้ว่า จากชาตินั้นก็มาสู่ชาติโน้น จากชาติโน้นก็มาสู่ชาตินั้นโดยลำดับ

หรือว่าถอยหลังไปเป็นชาติที่หนึ่งที่สอง ทรงระลึกได้ดั่งนี้ในปฐมยามของราตรีนั้น

ทรงเห็นธรรมะด้วยพระปัญญา คือด้วยพระญาณระลึกชาติหนหลังได้ดั่งนี้

 

และในมัชฌิมยามทรงได้จุตูปปาตญาณ

พระญาณที่หยั่งรู้จุติคือความเคลื่อน อุปบัติคือความเข้าถึงชาตินั้นๆของสัตว์ทั้งหลาย

ว่าดีที่เรียกว่าประณีต หรือว่าเลวต่างๆกัน เป็นไปตามกรรม

จึงทรงเห็นธรรมด้วยปัญญา คือความเคลื่อน ความเข้าถึงชาตินั้นๆ

ซึ่งดีหรือเลว เป็นสุขหรือเป็นทุกข์ ว่าเป็นไปตามกรรม

 

ครั้นถึงยามที่ ๓ ของราตรี ก็ทรงได้อาสวักขยญาณ

ญาณเป็นเหตุสิ้นอาสวะทั้งหลาย ได้ทรงได้ญาณหรือปัญญาตรัสรู้ในอริยสัจจ์ทั้ง ๔

คือ ในทุกข์ ในเหตุเกิดทุกข์ ในความดับทุกข์ ในทางปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์

ในอาสวะ ในเหตุเกิดอาสวะ ในความดับอาสวะ ในทางปฏิบัติให้ถึงความดับอาสวะ

จึงตรัสเป็นพระพุทธเจ้า

 

พระพุทธเจ้าเมื่อทรงเป็นพระโพธิสัตว์ก็ทรงได้ปัญญาในธรรม

๔

คือได้ทรงระลึก ทรงรู้ระลึกชาติหนหลังได้

ทรงรู้ว่าการเคลื่อนและการเข้าถึงชาตินั้นๆ เป็นไปตามกรรม

และได้ปัญญาหยั่งรู้ในอริยสัจจ์ทั้ง ๔ เป็นที่สุด

เหล่านี้ก็คือว่าเป็นปัญญาเห็นธรรมของพระองค์

 

ความเวียนว่ายตายเกิด

 

ฉะนั้น คำว่าปัญญาเห็นธรรม จึงมีความหมายถึงสัจจธรรมะ

ธรรมะเป็นสัจจะคือเป็นตัวความจริง ได้ทรงรู้สัจจะธรรม ธรรมะที่เป็นตัวความจริง

ในความเกิดตาย ในชาติทั้งหลายเป็นอันมาก ทำให้พระองค์ทรงจับได้ว่า

ได้ทรงมีอยู่สองส่วน คือส่วนที่เกิดตายอยู่เรื่อยไปนั้นส่วนหนึ่ง

และส่วนที่ต้องเป็นผู้เกิดตายในชาตินั้นๆอีกส่วนหนึ่ง ...

( ข้อความน่าจะขาดไปเล็กน้อย )

( เริ่ม ๑๘๓/๑ ) ...ต้องเกิดตายในชาตินั้นๆ ก็เรียกตามสมมติบัญญัติว่าเราเอง

ดั่งที่ทรงใช้เรียกพระองค์เองว่าเราเอง คือพระองค์เอง ซึ่งมีขันธ์อันเป็นส่วนที่ต้องเกิดตาย

เราเองหรือพระองค์เองนั้นเหมือนอย่างมีผู้เดียว หรือมีคนเดียวไม่ใช่หลายคน

ซึ่งต้องท่องเที่ยวเกิดตายไปในชาตินั้นๆ แล้วสิ่งที่เกิดตายนั้นก็คือขันธ์

 

พระองค์จึงจับได้ว่าในตัวบุคคลทุกๆคนนี้ มีส่วนที่เรียกว่าขันธ์ซึ่งต้องเกิดตาย

แต่ว่าเรียกสมมติบัญญัติว่า ตัวเรา ของเรา ของทุกๆคนนั้นไม่เกิดตายไปตามขันธ์

แต่เป็นตัวที่ต้องท่องเที่ยวไปจากขันธ์หนึ่งไปสู่ขันธ์หนึ่ง

จากขันธ์หนึ่งไปสู่ขันธ์หนึ่ง มากมาย และทุกๆคนก็ต้องเป็นเช่นนั้น

เพราะฉะนั้น จึงเป็นอันว่าได้ทรงจับรู้ว่าขันธ์ทั้งหลายต้องเกิดต้องตาย

หรือว่าต้องเกิดต้องดับคือแตกสลาย

 

และขันธ์นั้นก็ได้ตรัสแสดงต่อมาว่าคือขันธ์ ๕

๕

รูปขันธ์ กองรูปก็คือว่ารูปกายอันนี้ของทุกๆคน อันประกอบขึ้นด้วยธาตุดินน้ำไฟลม

เวทนาขันธ์ กองเวทนาคือความรู้สึกเป็นสุขเป็นทุกข์เป็นกลางๆไม่ทุกข์ไม่สุข

สัญญาขันธ์ กองสัญญาคือความจำได้หมายรู้ จำนั่นจำนี่ได้

สังขารขันธ์ กองสังขารคือความคิดต่างๆ คิดไปในรูปบ้าง ในเสียงบ้าง

ในสิ่งนั้น ในสิ่งนี้ ดีบ้าง ไม่ดีบ้าง เป็นกลางๆบ้าง

และความรู้ทางอายตนะคือรู้ที่เรียกว่าเห็นเมื่อตากับรูปประจวบกัน

ที่เรียกว่าได้ยินเมื่อหูกับเสียงประจวบกัน

ที่เรียกว่าได้ทราบเมื่อจมูกกับกลิ่น ลิ้นกับรส กายและโผฏฐัพพะ ได้ประจวบกัน

ตลอดจนถึงรู้หรือคิดเรื่องราวในเมื่อมโนคือใจกับธรรมะคือเรื่องราวได้มาประจวบกัน

ความรู้ดังกล่าวมานี้เรียกว่า วิญญาณขันธ์ กองวิญญาณ

รูปก็เป็นรูป เวทนาสัญญาสังขารวิญญาณก็เป็นนาม

จึงทรงแสดงในเวลาต่อมาว่าย่อลงเป็นนามรูป แต่แยกออกไปก็เป็นขันธ์ ๕

ก็คือขันธ์ดังที่แสดงว่า ญาณคือความหยั่งรู้ขันธ์เป็นที่อาศัยอยู่ในปางก่อนได้คือรู้ระลึกชาติได้

 

เพราะฉนั้น ความเวียนเกิดเวียนตายอยู่เป็นอันมาก

พระองค์จึงได้ทรงรู้ และทรงรู้ว่าขันธ์เป็นตัวที่ต้องเกิดต้องแตกดับหรือตาย

แต่ว่าพระองค์เอง หรือตัวเราของทุกๆคน ดังที่เรียกกันตามสมมติบัญญัติ

ต้องท่องเที่ยวไปจากขันธ์นี้ไปสู่ขันธ์โน้นมากมายนับไม่ถ้วน

จึงทรงสัจจะคือความจริงได้ด้วยพระญาณนี้

และก็ได้ทรงแสดงสั่งสอนให้ทุกคนรู้จักพิจารณาจับให้รู้จักขันธ์ทั้ง ๕

และให้รู้จักว่าตัวเราของเราตามที่เรียกกันตามสมมติบัญญัติ

ต้องท่องเที่ยวไปเกิดตายดังกล่าวมากมาย

 

เมื่อรู้สัจจะคือความจริงหรือสัจจะธรรม

ธรรมะคือความจริงอันเป็นขั้นพื้นฐานดั่งนี้ชั้นหนึ่งแล้ว

พระองค์ก็ได้ตรัสรู้ว่า ความเคลื่อนคือความออกไปจากชาติขันธ์อันหนึ่ง

๖

ไปอุปบัติคือเข้าถึงชาติขันธ์อีกอันหนึ่งนั้นเป็นไปตามกรรม

คือการงานที่บุคคลทุกๆคนได้กระทำเอาไว้

กระทำกรรมชั่วก็ต้องไปสู่ภพชาติที่ชั่วมีความทุกข์ กระทำดีก็ไปสู่ชาติภพที่ดีมีความสุข

ก็เป็นอันว่าพระองค์ได้ตรัสรู้เรื่องกรรมและเรื่องผลของกรรม และได้ทรงแสดงสั่งสอน

 

ดังที่ได้ทรงสั่งสอนให้เราทั้งหลายพิจารณาเนืองๆว่า

เรามีกรรมเป็นของๆตน เราเป็นทายาทรับผลของกรรม

เรามีกรรมเป็นกำเนิด เรามีกรรมเป็นเผ่าพันธ์ เรามีกรรมเป็นที่พึ่งอาศัย

เราจักกระทำกรรมใดไว้ดีหรือชั่ว เราก็จักต้องเป็นทายาทรับผลของกรรมนั้น ดั่งนี้

 

เพราะฉะนั้น หลักของกรรมที่พระพุทธเจ้าทรงสั่งสอนเอาไว้

พระองค์เองได้ตรัสรู้ด้วยพระญาณที่ ๒ นี้

แต่ว่าแม้จะกระทำกรรมดีสักเท่าไร ก็จะต้องเวียนเกิดเวียนตายอยู่นั่นเอง

ตามที่ทรงได้พระญาณในปฐมยามของราตรี และก็ต้องเป็นไปตามกรรมที่กระทำ

เพราะว่ายังมีคติที่ไม่เที่ยง ไม่ใช่ว่าจะทำดีแต่เพียงอย่างเดียว

อาจจะทำชั่วในบางครั้งบางคราวก็ได้ จึงจะต้องพบชาติที่เป็นทุกข์บ้าง ชาติที่เป็นสุขบ้าง

แม้ในชาติเดียวกันก็ต้องมีสุขบ้างมีทุกข์บ้าง จึงเป็นของไม่แน่นอน

ต้องเป็นไปดั่งนี้เรื่อยไป ในเมื่อยังมีเวียนเกิดเวียนตาย

 

ฉะนั้น เมื่อพระองค์ทรงพิจารณาธรรมะเรื่อยขึ้นไปก็ทรงจับได้ ว่าทั้งหมดนั้น

เพราะเหตุที่ต้องเวียนเกิดเวียนตาย จะมีสุขหรือมีทุกข์ก็ต้องเวียนเกิดเวียนตาย

จะเป็นภพชาติที่ดีหรือที่เลวอย่างไรก็ต้องเวียนเกิดเวียนตาย จึงเป็นทุกข์ทั้งนั้น

ทำไมจะต้องเป็นทุกข์ ก็เพราะยังมีตัณหาความดิ้นรนทะยานอยากอันเป็นตัวกิเลส

เพราะยังมีอนุสัยคือกิเลสที่นอนจมอยู่ในจิตสันดาน ทรงพิจารณาจับเหตุจับผลละเอียดยิ่งขึ้น

ตามนัยยะที่เรียกว่าปฏิจจสมุปบาท ธรรมะที่อาศัยกันบังเกิดขึ้น

จึงทรงได้พระญาณที่ ๓ คือได้ตรัสรู้อริยสัจจ์ทั้ง ๔ ดังที่กล่าวแล้ว

๗

จึงทรงพ้นจากกิเลส พ้นจากกองทุกข์ทั้งปวง ไม่ต้องเวียนเกิดเวียนตาย

ไม่ต้องเสวยผลของกรรม ที่เป็นสุขบ้างเป็นทุกข์บ้าง ที่ดีบ้างที่เลวบ้าง

เพราะไม่มีตัวเราของเราอันเป็นตัณหาอุปาทาน

ซึ่งอาจจะกล่าวได้ว่าเหลืออยู่เป็นธาตุรู้ที่บริสุทธิ์ผุดผ่อง จึงได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า

และก็ได้ทรงแสดงอริยสัจจ์สั่งสอนเพื่อให้ทุกคนได้รู้ตาม

 

พระพุทธเจ้าทรงเห็นธรรมด้วยพระองค์เอง

ทรงบริสุทธิ์ผุดผ่องจากกิเลสและกองทุกข์ด้วยประการทั้งปวง

จึงเรียกว่า อรหัง พระองค์ได้ตรัสรู้ชอบด้วยพระองค์เอง

เห็นธรรมด้วยพระองค์เองโดยไม่มีครูอาจารย์ จึงได้พระนามว่า สัมมาสัมพุทโธ

คำว่า อรหัง สัมมาสัมพุทโธ นี้จึงเป็นพระพุทธคุณบทสำคัญ

 

ฉะนั้น เราทั้งหลายจึงควรศึกษาให้รู้ธรรมะที่ทรงสั่งสอน

เพื่อจะได้ปัญญาเห็นธรรมตามพระองค์ตามที่ทรงสั่งสอน

แม้ด้วยศรัทธาคือความเชื่อตามที่ทรงสั่งสอน และด้วยปัญญาคือความรู้ความเข้าใจ

ด้วยการหมั่นปฏิบัติสดับตรับฟัง หมั่นเพ่งพินิจพิจารณาไปโดยลำดับ

ให้รู้จักสัจจะธรรมตามที่ทรงสั่งสอน น้อมเข้ามาที่ตนเองดังที่ทรงปฏิบัติมา

เมื่อเป็นดั่งนี้แล้วก็ย่อมจะได้ปัญญาเห็นธรรมโดยลำดับ ตามควรแก่การศึกษาปฏิบัติ

ต่อไปนี้ขอให้ตั้งใจฟังสวดและตั้งใจทำความสงบสืบต่อไป 

*

 

• < ต่อไป
• ต่อไป >